راه تحصیل حضور قلب در دعا و نماز

بى شک روح دعا و نماز، به حضور قلب است و بدون آن، آثار مهمّ تربیتى و خودسازى و نورانیّت و صفاى روح، کمتر بدست مى آید و این جاى تردید نیست; آنچه مهمّ است و باید به آن توجّه جدّى شود پیداکردن راههاى تحصیل این امر مهم است; چون بسیارند کسانى که اشتیاق فراوان براى کسب حضور قلب و خضوع در نماز و دعا دارند; امّا هر چه مى کوشند توفیق آن را نمى یابند.

 

براى تحصیل خشوع و حضور قلب در دعا و نماز و سایر عبادات، به امور ذیل توصیه مى شود:

 

1ـ به دست آوردن شناخت و معرفتى که دنیا را در نظر انسان کوچک و خدا را در نظر انسان بزرگ کند، تا هیچ کار دنیوى نتواند به هنگام راز و نیاز با معبود، نظر او را به خود جلب و از خدا منصرف سازد.

 

2ـ توجّه به کارهاى پراکنده و مختلف، معمولا مانع تمرکز حواس است و هر قدر انسان، توفیق پیدا کند که مشغله هاى تشویش آور و پراکنده را کم کند، به حضور قلب در عبادات خود، کمک کرده است.

 

3ـ انتخاب محل و مکان نماز و دعا و سایر عبادات نیز در این امر، اثر بسیار دارد; به همین دلیل، نماز خواندن در برابر اشیا و چیزهایى که ذهن انسان را به خود مشغول مى دارد مکروه است و همچنین در برابر درهاى باز و محلّ عبور و مرور مردم و در مقابل آینه و عکس و مانند آن. به همین دلیل، مساجد و معابد مسلمین هر قدر ساده تر و خالى از زرق و برق و تشریفات باشد، بهتر است; چرا که به حضور قلب کمک مى کند.

 

4ـ پرهیز از گناه عامل مؤثّر دیگرى است; زیرا گناه آینه قلب را مکدّر ساخته، مانع آن مى شود که جمال محبوب حقیقى در آن منعکس گردد، و با حجابى که به وجود مى آید انسانِ دعاکننده، یا نمازگزار، خویشتن را در محضر او نمى بیند، به همین دلیل، قبل از هر نماز و دعا باید از گناهان توبه کرد و خود را به خدا سپرد. توجّه به اذکارى که در مقدّمه نماز آمده است بسیار مؤثّر است.

 

5ـ آشنایى با معناى نماز و دعا و فلسفه افعال و اذکار آن، عامل بسیار مهمّ دیگرى براى حضور قلب است; چرا که وقتى انسان معانى و فلسفه هاى عبادات را بداند و به آن توجّه کند، راه حضور قلب براى او هموار مى شود.

 

6ـ انجام مستحبّات نماز و آداب مخصوص عبادت و دعا، چه در مقدّمات و چه در اصل نماز نیز، کمک مؤثّرى به این امر مى کند.

 

7ـ از همه اینها گذشته، این کار، مانند هر کار دیگر، نیاز به مراقبت، تمرین، استمرار و پى گیرى زیاد دارد; بسیار مى شود انسان در آغاز کار تنها در یک، یا چند لحظه کوتاه، قدرت تمرکز فکر و حضور قلب پیدا مى کند، امّا با ادامه این کار و پى گیرى و تداوم، چنان قدرتى در نفس او پیدا مى شود که مى تواند به هنگام نماز و دعا، دریچه هاى فکر خود را بر غیر معبود، مطلقاً ببندد و خود را در حضور او ببیند و با او به راز و نیاز بپردازد.

 

بنابراین، به همه ـ مخصوصاً جوانان ـ توصیه مى کنیم که از پرت شدن حواس و عدم حضور قلب در عبادات خود، رنجیده و مأیوس نشوند، راه را ادامه دهند، ان شاءالله پیروز خواهند شد.

 

8ـ در عباداتى که جنبه تکرارى دارد، مانند نماز، تغییر شکل ظاهرى آن نیز در حضور قلب بسیار مؤثّر است. مثلا سوره هایى را که در نماز بعد از حمد مى خواند، تغییر دهد; در بعضى از رکوع و سجودها ذکر «سبحان الله» و در بعضى ذکر کبیر «سبحان ربّى العظیم و بحمده» و «سبحان ربّى الأعلى و بحمده» بخواند، دعاهاى قنوت را عوض کند، یا مثلا دعاى کمیل را گاه به صورت عادى، گاه ترتیل، گاه با صوت بخواند; یا در دل، به هنگام خواندن نماز و دعا خود را در مناطق و حرمهاى مکّه و مدینه و غیر آن ببیند.

 

تجربه نشان داده این تغییر صورت، کمک زیادى به تمرکز فکر و حضور قلب مى کند.

 

9ـ پرهیز از غذاهاى شبهه ناک نیز در این امر بسیار مؤثّر است.

 

10ـ از همه اینها گذشته، باید با تمام وجود، نعمت بزرگ حضور قلب را در دعا و نماز و زیارت از خدا خواست; او کریم و رحیم است و جوینده را ناامید بر نمى گرداند.

 

چنین شنیدم که لطف ایزد *** به روى جوینده در نبندد!

 

درى که بگشاید از حقیقت *** بر اهل عرفان، دگر نبندد!